به گزارش آوای سیدجمال، در این مطلب آمده است: بازار در اصطلاح به مکانی گفته می شود که خریداران و فروشندگان برای مبادله کالا به آن مراجعه می کنند، بازار واژه ای فارسی است که ریشه آن در زبان پهلوی بهاچار و به معنی مکان قیمت هاست.

در گذشته بازار به عنوان نهادی اقتصادی – اجتماعی از مهمترین اجزای استخوان بندی شهرها و روستاهای بزرگ به شمار می رفت و در حال حاضر نیز به عنوان رکن اصلی تجارت سنتی از اهمیت ویژه ای در پویایی اقتصادی شهرهای غیر صنعتی برخوردار است.

مجموعه بازارهای ایران از دوران ساسانیان در شهرهایی که رونق بازرگانی داشتند، شکل گرفت، هسته ابتدایی این بازارها در حوالی دروازه های مهم شهر تشکیل شد و در امتداد مسیرهای اصلی گسترش و ادامه یافت.

تعامل و هماهنگی بین عناصر بازار از راسته های اصلی و فرعی گرفته تا حجره ها یا دکان ها، کاروانسراها (سرا یا کاروانسرای شهری)، چهارسوها(محل تقاطع دو راسته اصلی) و تیمچه ها (کاروانسرای کوچک و سرپوشیده که کاربرد پاساژهای امروزی را داشتند) به پویایی بازار کمک می کردند و در این تعامل رونق بازار شکل می گرفت. اغلب بازارهای قدیمی ایران به صورت خطی و سرپوشیده شکل گرفتند و هر راسته متعلق به یک صنف بود که به مرور زمان و به دلیل خارج شدن محصولات عرضه شده توسط برخی مشاغل از چرخه زندگی ایرانیان این مشاغل از رده تولید و فروش محصولات خارج شدند و در ساختار بازارها تغییراتی ایجاد شد.

بازارهای قدیمی ایران علاوه بر نقش پررنگشان در پویایی اقتصاد جوامع مرتبط با خود، با گذشت زمان به مکان هایی تبدیل شدند که هم دارای ارزش های معماری، به ویژه معماری اسلامی هستند و هم به عنوان محل کار و تجمع افراد مختلف با سلایق متفاوت و با فرهنگ های گوناگون، کتاب مصور شناخت و بازخوانی فرهنگ ها و پیشه ها و نیز جامعه شناسی شهرهای ایران به شمار می آیند.

به همین دلیل از این بازارها می توان به عنوان یک جاذبه مهم گردشگری نام برد؛مکان هایی که گردشگران علاوه بر تهیه اقلام مورد نیاز خود از خوراک و پوشاک گرفته تا سوغاتی و صنایع دستی، می توانند از یک اثر تاریخی که دارای ارزش معماری است دیدن کرده و با فرهنگ شهر مقصد گردشگری خود آشنا شوند.

بازارهای قدیمی ایران بنا به دلایل تاریخی، معماری و جامعه شناسی برای گردشگران خارجی نیز از جذابیت بسیاری برخوردار بوده و از جمله جاذبه های گردشگری در کشور محسوب می شوند که گردشگران خارجی همواره بازدید از آنان را در برنامه های گردشی خود می گنجانند.

*** پیشینه تجارت در همدان و تاریخچه بازار آن

همدان به لحاظ جغرافیایی در مرکز تقاطع شاهراه های شمال به جنوب و غرب به شرق قرار گرفته و حتی از ادوار ماقبل تاریخ یک چهارراه نظامی- سیاسی و تجاری- کاروانی به شمار می آمده است از این رو این شهر به مرکز مبادلات کالایی و بازرگانی ایران باستان تبدیل شده بود و از تأسیسات مربوط به این امر از جمله بازار و بانک بهره می برد.

به استناد مدارک تاریخی حتی پیش از هردوت (مورخ) داد و ستد و بازرگانی در هگمتانه پر رونق بوده و این شهر حتی از شعبه یک بانک خصوصی مهم و جهانی که در کشورهای مهم دوران باستان هم شعبه داشت، بهره می برد.

فرهاد فرزانه مدیرکل اسبق میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری همدان در گفت و گو با خبرنگار هگمتانه پیرامون تاریخچه تشکیل بازار در همدان، با بیان اینکه علاوه بر رونق تجارت در هگمتانه، صنعت نیز در این شهر پیشرفت چشمگیری داشت و صنایعی از جمله صنایع طلاکاری، زینگری، سفالگری و بافندگی با مهارت و تخصص منحصر به فردی دنبال می شد گفت: صاحبان این مشاغل برای فروش و عرضه محصولات و تولیدات خود معمولاً حول معابد و دروازه ها تجمع می کردند و به این صورت راسته های اصناف و بعد بازارهای خرید و فروش اولیه شکل گرفت.

وی در ادامه از مقدسی به عنوان نخستین کسی یاد کرد که از بازار همدان سخن گفته و افزود: او در قرن چهارم هجری همزمان با دوران حکومت سامانیان درباره بازار شهر همدان می گوید: شهر همدان سه ردیف بازار داشته که مسجد جامع در یکی از آنها بوده و ساختمان های کهن داشته است.

این کارشناس ارشد معماری در ادامه از توصیف ابن حوقل پیرامون بازار همدان در قرن چهارم هجری نیز یاد کرد و گفت: او نیز شهر همدان را بزرگترین شهر سرزمین جبال دانسته که در بازار آن قیمت کالا ها ارزان، تنوع اجناس بسیار و تجارت در آنها رایج بوده است؛ بنابراین می توان این گونه نتیجه گرفت همدان در قرن چهارم هجری که در آن دوران پایتخت حکومت آل بویه بود نیز رونق اقتصادی قابل توجهی داشته است.

فرهاد فرزانه پیرامون قدمت بازار کنونی همدان هم گفت: اگر چه به اشاره مقدسی و ابن حوقل قدمت هسته اولیه بازار کنونی همدان مربوط به دوره سامانیان است، اما به جز بنای کاروانسرای گلشن که متعلق به عهد صفوی است بخش های عمده بازار کنونی در دوره قاجار و پهلوی ساخته شده اند.

*** بافت بازار همدان

بر اساس یافته های به دست آمده از حفاری های تپه هگمتانه مشخص شده است که بر اساس یک اقدام علمی و هوشمندانه جهت گیری بناها و کوچه های هگمتانه به گونه ای بوده است که مطابق نمودار حرکت خورشید بر مدار 35 درجه ضلع شمالی این بناها و کوچه ها و مسیرهای در امتداد آنها در زمستان از طلوع آفتاب تا نزدیکی های غروب از آفتاب بهره مند بوده و در تابستان آفتابگیری آنها تا ساعت یک بعدازظهر بیشتر نبوده است.

فرهاد فرزانه، کارشناس ارشد معماری ،معتقد است جهت بیشتر ساختمان ها و بناهای کالبد کهن بازار همدان نیز همانند بیشتر نقاط شهر بر اساس این تجربه موفق منتقل شده، در امتداد شمال غربی، جنوب شرقی است که مناسب ترین کالبد برای اقلیم سرد همدان است.

وی با بیان اینکه دانستن این دست نکات کوچک اما بسیار پر اهمیت تأثیر زیادی در شیوه معماری بدنه های بازار همدان داشته است، افزود: بافت بازار همدان منطبق بر خصوصیات اقلیمی مناطق سرد، بافتی فشرده، منسجم و به هم پیوسته است که تنها در بعضی قسمت ها به وسیله فضاهای باز گشوده شده است.

*** بازار همدان آسیب دیده از تغییرات شهری

پس از کودتای سوم اسفند 1299 هجری شمسی و با روی کار آمدن حکومت پهلوی، دگرگونی شهرها و تغییر شکل در بافت کالبدی فضایی شهر بر اساس الگوهای غربی در دستور کار قرار می گیرد و برخلاف آنچه در تاریخ دگرگونی های شهر تا آن زمان مرسوم بود، بدون گذر از صافی فرهنگ ایرانی و شکستن الگوهای کهن در کنار دگرگونی هویت فرهنگی، چهره شهرها تغییر می کند و بیشترین آسیب به بناهای تاریخی و با ارزش فرهنگی از جمله بازارها وارد می شود و مراکز مذهبی و دینی از جمله مساجد در انزوا قرار می گیرند.

اولین نقشه دگرگونی شهر همدان در سال 1310 تهیه می شود و با احداث خیابان های جدید بازار همدان محدود به خیابان های شهدا، اکباتان و باباطاهر می گردد و این خیابان ها با گذر از روی بازار شبکه ارتباطی آن را دچار مشکل کردند.

فرهاد فرزانه پیرامون آسیب هایی که این تغییرات به بازار قدیمی شهر تحمیل کرد به خبرنگار هگمتانه گفت: تأثیرپذیری شهرها از الگوهای غربی و شکل گیری شهرک های جدید پیرامون شهرهای رشد یافته و شکل گیری شریان ها در کالبد شهر کهن و از میان رفتن مفهوم سنتی سلسله مراتب و در نهایت گسستگی کالبد شهر قدیم از ویژگی های شهرهای دوران حکومت پهلوی است.

وی با بیان اینکه در پی تصویب طرح جدید شهر همدان، عملیات احداث خیابان های جدید در سال 1310 هجری شمسی آغاز شد افزود: طرح شامل میدانی به قطر 150 متر در مرکز شهر با شش خیابان عریض شعاعی بود که این خیابان ها در فاصله 750 متری خود به کمربندی بزرگ دور شهر ختم می شد.

این کارشناس ارشد معماری معتقد است: در این میان خیابان اکباتان در مرحله اول با عبور از مرکز بازار قدیمی و در مرحله بعد با عبور از تپه باستانی هگمتانه صدمات جبران ناپذیری به دو کالبد فرهنگی با ارزش شهر همدان وارد آورد و سرای میرزا باقر، سرای میرزا حسن خان، در کنار تیمچه صادری مابین سرای گلشن و میرزا کاظم که از عوامل انتقال راسته های بازار و از عوامل استحکام آن بودند به کلی از بین رفتند.

مدیر کل دفتر امور شهری و شوراهای استانداری همدان با بیان اینکه ورود علم و فناوری و تغییراتی که در کالبد شهرها ایجاد می شود باید از صافی فرهنگ ایرانی عبور کند، افزود: معماری بدنه در خیابان های گذر کرده از بازار نیز اکثراً فاقد ارزش معماری است.

*** عناصر بازار همدان و مشخصات اجزای آن

بافت بازار همدان از گرد هم آمدن سراها، راسته ها، گره ها، میدان ها، حجره ها و مراکز مذهبی همانند مسجد جامع، مسجد پیغمبر و شاهزاده حسین به وجود آمده است.

فرهاد فرزانه در ادامه عناصر موجود در بافت بازار همدان را به لحاظ میزان پایداری به پنج دسته نوساز، پایدار، نیمه پایدار، ناپایدار و مخروبه تقسیم کرد و گفت: منظور از نوساز بناهایی با قدمت کمتر از 30 سال نظیر پاساژهای قدس، استقلال و سرای روحانی است، عناصر پایدار هم عناصری است که بیش از 30 سال قدمت دارند، اما از پایداری قابل توجهی برخوردارند؛ مانند راسته قنادها و شیشه برها.

وی در ادامه افزود: عناصر نیمه پایدار هم مجموعه بناهایی است که در حال حاضر فاقد پایداری کافی است و انجام تعمیرات بر روی آنها ممکن و ضروری است؛ مانند سرای قلمدانی. عناصر ناپایدار هم مانند سرای تحدید استحکام خود را از دست داده و امکان پایدار سازی آنها هم میسر نیست، عناصر مخروبه هم کلاً دچار تخریب شده اند؛ مانند سرای مازوچی.

این کارشناس ارشد معماری ضمن تقسیم ویژگی های کالبدی بازار همدان به سه دسته ساختار، پوشش و تزئینات، افزود: سراهای موجود در بازار همدان از تکرار یک مدول که حول یک فضای مرکزی می چرخد به وجود آمده اند که از دو طرف به دو جرز آجری محدود می شوند،جرزهای آجری که بر روی پی های سنگی قرار می گیرند اساس ساختار سراهای بازار همدان را تشکیل می دهند.

*** راسته ها و سراهای بازار همدان

همانطور که گفته شد اغلب بازارهای ایران به صورت خطی شکل گرفته اند و با اهمیت ترین مسیر یا حجره های اطرافش راسته اصلی بازار قلمداد می شود که در امتدادشان اصناف و مشاغل معتبر قرار می گیرند.

سراها یا کاروانسراها نیز به عنوان شاخص ترین فضاهای بازار، کارکردی همانند مجمع های تجاری امروزی داشتند و با تضعیف نقش کاروانسراها در سامانه حمل و نقل بازار، واژه کاروانسراها به سرا یا کاروانسراهای شهری تغییر کرد.

فرهاد فرزانه معتقد است راسته های بازار همدان و سراهای آن به وسیله یک سری راسته های شطرنجی به هم تنیده است.

وی با بیان اینکه برخی از این راسته ها دارای ارزش معماری و برخی فاقد آن هستند، کف سازی این راسته ها را نامناسب دانست و افزود: برخی از راسته های بازار همدان دارای سقف آجری و برخی نیز رو باز هستند که آتش سوزی سال های قبل یکی از عوامل خراب شدن سقف های قدیمی بازار به شمار می آید.

این کارشناس ارشد معماری ادامه داد: بازار همدان در حال حاضر در حدود 40 راسته دارد که از مهمترین آنها می توان به راسته زغالی ها، راسته بزازها که از پر رفت و آمدترین راسته های بازار است، راسته چاقوسازها، راسته قنادها که دارای ارزش اجتماعی فوق العاده است، راسته صحافخانه و گلشن با ارزش معماری بسیار و راسته زرگرها و مظفریه که از راسته های گران قیمت بازار هستند اشاره کرد.

فرزانه در ادامه از سرای گلشن به عنوان قدیمی ترین سرای بازار و به جا مانده از دوران پر رونق صفوی یاد کرد و گفت: گران ترین حجره های بازار در این سرا جای دارد.

وی از سرای پیغمبر، سرای میرزا کاظم، سرای نهاوندی ها که همگی دارای ارزش معماری هستند به عنوان دیگر سراهای مهم بازار همدان یاد کرد و افزود: بعضی از بازسازی ها و مرمت ها در بازار همدان متأسفانه غیر کارشناسی بوده و برخی از راسته ها و سراها فرم قدیمی خود را از دست داده اند و برخی نیز نیاز به مرمت و بازسازی دارند.

*** ارزش اقتصادی، فرهنگی و گردشگری بازار همدان را دریابیم

با توجه به آنچه گفته شد بازار همدان دارای ارزش اقتصادی، فرهنگی و گردشگری بالایی است و توجه به آن و حفظ ارزش های فرهنگی و معماری بناهای موجود در بازار ضروری می نماید؛ اما در حال حاضر در اطراف خیابان های منتهی به بازار همدان از جمله خیابان شهدا و خیابان اکباتان، خودروهایی که عمدتاً جهت سوار کردن مسافر در کنار خیابان ایستاده و رانندگانی که آلودگی صوتی بسیاری ایجاد می کنند، در کنار دلال ها و کهنه فروش ها و افرادی که وسایل سرقتی را در این خیابان ها به فروش می رسانند تصاویر ناخوشایندی در اطراف بازار همدان ایجاد کرده و برخی از بناهای قدیمی بازار نیز به دلیل بی توجهی متولیان میراث فرهنگی رفته رفته به مخروبه تبدیل می شوند که امیدواریم با توجه اهمیت این بازار در زمینه های اقتصادی، تاریخی، معماری و گردشگری مشکلات موجود در آن با یک برنامه ریزی دقیق و سیاستگذاری صحیح از طرف متولیان امر مرتفع گردد.

روزنامه هگمتانه یکی از روزنامه های صبح همدان است که با مدیر مسوولی 'علیرضا معتمد زاده' به چاپ می رسد.