به گزارش آوای سیدجمال، یکی از انواع ابرهای باران‎‌زا، ابر کومولونیمبوس (cumulonimbus) است. هواشناسان چگونگی تشکیل ابرهای کومولونیمبوس و نحوۀ تولید باران، تگرگ و رعد و برق را مطالعه کرده‌اند. یافته‌های آنها نشان می‌دهد که ابرهای کومولونیمبوس برای تولید باران مراحل زیر را طی می‌کنند:

مرحلۀ 1) رانده شدن
ابرها توسط باد حمل و جابه جا می‌شوند.
ابرهای کومولونیمبوس زمانی شروع به شکل‌گیری می‌کنند که باد چند تکه کوچک ابر (ابرهای کومولوس) را به منطقه‌ای که این ابرها همگرا می‌شوند هل دهد. (شکل های 1 و 2 را ببینید).

اعجاز قرآن ، نحوه تشکیل تگرگ و آذرخش ،
شکل 1: عکس ماهواره‌ای نشان می‌دهد که ابرها به سمت مناطق همگرایی B، C و D حرکت می کنند.  فلش ها جهت باد را نشان می‌دهند. (استفاده از تصاویر ماهواره ای در تجزیه و تحلیل و پیش بینی اب و هوا، اندرسون و دیگران، ص 188.)

اعجاز قرآن ، نحوه تشکیل تگرگ و آذرخش ،
شکل 2: تکه‌های کوچکی از ابرها به سمت یک منطقه همگرا در نزدیکی افق حرکت می‌کنند، جایی که ابر کومولونیمبوس بزرگ قابل مشاهده است. (ابرها و طوفان، Ludlam، صفحه 7.4.)

مرحلۀ دو) پیوستن
در مرحلۀ بعد ابرهای کوچک به هم می‌پیوندند و یک ابر بزرگتر را تشکیل می‌دهند [1] (شکل 3 را ببینید).

اعجاز قرآن ، نحوه تشکیل تگرگ و آذرخش ،
شکل 3: (A) تکه های کوچک جدا شده ابرها (ابرهای کومولوس).  (ب) هنگامی که ابرهای کوچک به هم می‌پیوندند، جریان‌های صعودی در ابر بزرگتر افزایش می‌یابد، بنابراین ابر روی هم انباشته می‌شود.  قطرات آب با · نشان داده می‌شود. (اتمسفر، انتز و دیگران، ص 269.)

مرحلۀ 3) انباشته شدن
هنگامی که ابرهای کوچک به یکدیگر می پیوندند، جریان بالارونده در ابر بزرگتر افزایش می یابد.  این جریان در مرکز ابر قوی‌تر از بخش‌های کناری است.[2] این جریان‌های صعودی باعث می‌شود که بدنه ابر به صورت عمودی رشد کند، بنابراین ابر روی هم قرار می‌گیرد (شکل‌های 2 (B)، 3، و 4 را ببینید)

این رشد عمودی باعث می‌شود که بدنه ابر به مناطق خنک‌تر جو کشیده شود، جایی که قطرات آب و تگرگ تشکیل شده و بزرگ‌تر و بزرگ‌تر می‌شوند. هنگامی که این قطرات آب و تگرگ به حدی سنگین شوند که جریان‌های صعودی دیگر نتوانند آن‌ها را پشتیبانی کنند، به صورت باران، تگرگ و غیره از ابر شروع به ریزش می‌کنند.[3]

اعجاز قرآن ، نحوه تشکیل تگرگ و آذرخش ،
شکل 4: یک ابر کومولونیمبوش . پس از جمع شدن ابر، باران از آن خارج می شود)هوا و اقلیم، بودین، ص 123)

خداوند در قرآن می‌فرماید:
«أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَابًا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ»

آیا ندیدی که خداوند ابرهایی را به آرامی می‌راند، سپس میان آنها پیوند می‌دهد، و بعد آن را متراکم می‌سازد؟! در این حال، دانه‌های باران را می‌بینی که از لابه‌لای آن خارج می‌شود؛ و از آسمان -از کوه‌هایی که در آن است [=ابرهایی که همچون کوه‌ها انباشته شده‌اند]- دانه‌های تگرگ نازل می‌کند (نور:43)

فراموش نکنیم هواشناسان اخیراً با استفاده از تجهیزات پیشرفته مانند هواپیماها، ماهواره‌ها، رایانه‌ها، بالن‌ها و سایر تجهیزات، برای مطالعه باد و جهت آن، اندازه‌گیری رطوبت و تغییرات آن، تعیین سطح و تغییرات فشار اتمسفر به جزئیات شکل‌گیری، ساختار و عملکرد ابرها پی‌برده‌اند. [4]

در ادامۀ آیه پس از ذکر ابرها و باران، در مورد تگرگ و رعد و برق می‌فرماید:
«وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِن جِبَالٍ فِیهَا مِن بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَن یَشَاءُ وَیَصْرِفُهُ عَن مَّن یَشَاءُ»

و از آسمان -از کوه‌هایی که در آن است [=ابرهایی که همچون کوه‌ها انباشته شده‌اند]- دانه‌های تگرگ نازل می‌کند، و هر کس را بخواهد بوسیله آن زیان می‌رساند، و از هر کس بخواهد این زیان را برطرف می‌کند (نور:43)

هواشناسان دریافته‌اند که این ابرهای کومولونیمبوس، که تگرگ را باران می کنند، به ارتفاع 25،000 تا 30،000 فوت (4.7 تا 5.7 مایل) می رسند، [5] مانند کوه ها، همانطور که قران فرموده: «و از آسمان -از کوه‌هایی که در آن است [=ابرهایی که همچون کوه‌ها انباشته شده‌اند]- دانه‌های تگرگ نازل می‌کند...»

این آیه ممکن است سوالی را مطرح کند. چرا این آیه در اشاره به تگرگ می‌گوید "رعد و برق"؟ آیا این بدان معناست که تگرگ عامل اصلی تولید رعد و برق است؟

بیایید ببینیم کتاب "هواشناسی نوین" در این باره چه می‌گوید. هنگام سقوط تگرگ به صورت دانه های فوق‌العاده سرد و بلورهای یخ با ابرها بار الکتریکی به خود می‌گیرند.

قطرات مایع هنگام برخورد با دانه های تگرگ منجمد شده و گرمای نهانی در خود را آزاد می کنند.   این باعث می شود سطح دانه‌های تگرگ گرم تر از کریستال های یخ اطراف باشد.  هنگام تماس دانه‎های تگرگ (نسبتاً گرم شده) با بلورهای یخ یک پدیدۀ مهم رخ می‌دهد: الکترون‌ها از جسم سردتر به سمت جسم گرم تر جریان می یابند.  بدین ترتیب دانه‌های تگرگ بار الکتریکی منفی به خود می گیرند .

شبیه این پدیده نیز هنگامی رخ می‌دهد که قطرات به شدت سرد شده به دانه های تگرگ برخورد می کنند وتکه های یخ که دارای بار الکتریکی مثبت شده‎اند از آن جدا می‌شوند . این ذرات که سبکتر بوده ودارای بار الکتریکی مثبت هستند توسط جریان هوا به قسمتهای فوقانی ابر منتقل می شوند . دانه های تگرگ دارای بار منفی هستند و بطرف پائین ابر سقوط  می کنند بنابراین بخش پائینی ابر بار الکتریکی منفی به خود می گیرد . این بارهای منفی بعداً به صورت صاعقه تخلیه می شود . [6] ما از این نتیجه گیری می کنیم که تگرگ عامل اصلی در تولید رعد و برق است.

این اطلاعات در مورد رعد و برق اخیرا کشف شده است.  تا سال 1600 پس از میلاد، ایده‌های ارسطو در مورد هواشناسی غلبه داشت؛ به عنوان مثال، او می‌گفت: اتمسفر دو نوع بازدم دارد: مرطوب و خشک. رعد صدای برخورد بازدم خشک با ابرهای مجاور است و  برق ناشی از ملتهب شدن و سوزاندن دم خشک با حرارتی ضعیف است .[7] اینها برخی از نظرات هواشناسی است که در زمان نزول قرآن، چهارده قرن پیش، غالب بوده است.

منابع و پی‌نوشت‌ها:
[1]See The Atmosphere, Anthes and others, pp. 268-269, and Elements of Meteorology, Miller and Thompson, p. 141.

[2]The updrafts near the center are stronger, because they are protected from the cooling effects by the outer portion of the cloud.

[3]See The Atmosphere, Anthes and others, p. 269, and Elements of Meteorology, Miller and Thompson, pp. 141-142.

[4]See Ee’jaz al-Quran al-Kareem fee Wasf Anwa’ al-Riyah, al-Sohob, al-Matar, Makky and others, p. 55.

[5]Elements of Meteorology, Miller and Thompson, p. 141.

[6]Meteorology Today, Ahrens, p. 437.

[7]The Works of Aristotle Translated into English: Meteorologica, vol. 3, Ross and others, pp. 369a-369b.