-دکترحسن رحیمی روشن*

اجرا یا عدم اجرای مرحله دوم هدفمندی یارانه ها امروزه به بحثی ملی تبدیل شده که موافقان و مخافان جدی دراین زمینه در برابر هم صف آرایی کرده اند.وهریک نیز استدلالات خود را دارند. اما در بین اسدلالها و مخالفت ها گاه مسایلی گفته میشود که جنبه علمی نداشته وبیشترعامیانه است. به عنوان مثال گفته میشد که چگونه میشود ما مثلا ، 300000تومان از جیب مردم بر داریم بعد270000به آنها بر گردانیم!! برای پاسخ به این پرسش لازم است ابتدا مختصری از چیستی،چرایی،وچگونگی یارانه و پرداخت آن گفته شود در آن صورت بی اساس بودن سوال پیش گفته بیشتر و بهتر روشن میشود

1-آیا از پرداخت یارانه گریزی هست؟

اصولادر یک اقتصاد سالم،اصل بر این است که چیزی بنام «یارانه »جز درموارد جزیی وخاص، وجود نداشته باشد. وجود چیزی بنام یارانه نشان از بیماری اقتصاد است . بیماری که باید با «سرم»ی بمنام یارانه سر پا بماند.  معمولا كشورهاي در حال توسعه كه داراي اقتصاد تك محصولي مي باشند يا به اصطلاح ،دولت رانتيیر (دولت تحصيل دار)نامیده میشوند و درآمد مستمری دارند ورهبران سالمی هم ندارند خودرا به زحمت نمی اندازند که با آن در آمد زیر ساخت های کشور راچنان بسازند که در آمد طبیعی مردم  درحدی باشد که نیاز به کمک دولتی و در واقع خوردن از سرمایه نداشته باشند. این دولت ها برای جلب رضایت آنی مردم ازدستگاه حاکنه سعی در راضی نگه داشتن مصنوعی مردم دارند ویارانه پرداخت میکنند؛زيرا توان مالي مردم براي زندگي معمولي پايين است. این در آمد که معمولا، مانند در آمد ناشی از نفت خام، سهل الوصول و(کلان) باشد معمولا در دست دولت هاست. مثل دولت های نفتی خاور میانه ویا کشور های آفریقایی و آمریکای لاتین که هرکدام یک محصول خاصی مثل شکر ،موز،بادام زمینی ،کاکائو و... تولید میکنند ومردم نقش چندانی در تولید آن ندارند به عبارت بهتر هم تولید وهم هزینه در آمد ناشی از تولید در دست دولت است؛ البته این نو ع از دولت ها بر اثر بی نیازی از مالیات مردم، نیازی هم به پاسخ گویی به مردم حس نمیکنند! وضع کشور ما قبل از انقلاب مصداق نکات پیش گفته است ،به عبارت دیگر،شکل گیری اقتصاد بیماری که اکنون نیز ادامه دارد ریشه آن به قبل از انقلاب باز میگردد.. دولت پهلوی با کسب در آمد کلا ن نفت با فروش حدود شش ملیون بشکه در روزبا قیمت 36-40دلار درچهل سال پیش بجای آن که به توسعه واقعی کشور بپردازد در ظواهر متوقف شد وبا بسنده کردن به نوعی توسعه که از آن به عنوان« توسعه وابسته» یاد میشود؛ اضافه در آمد نفت را به خرید سلاح - ونه فناوری تولید آن - ودادن وام به کشورهایی مثل فرانسه و رژیم صهیونیستی، خرید سهام شرکت کشتی سازی در حال ورشکسته شدن آلمان و...احتصاص داد . وبخش عظیمی نیز در دربار حیف و میل میشد.بخش عمده ای نیز به یارانه غیر مستقیم اختصاص داده شد به این صورت که کالاهایی که عمدتا در داخل با اندکی مدیریت، زمینه تولید داشت به قیمت گزاف خریده میشد و به قیمت نازلتر توزیع میشد.این درحالی بود که همه مردم ایران نیز از آن بی بهره بودند زیرا ازجمعیت حدودا 30 ملیونی کشور،حدود60در صد ساکن رو ستاها بود که از ابتدایی ترین امکانات بی بهره بود. وجمعیت شهری نیز به صورت عادلانه از آن در آمد ورفاه ناشی از آن بی بهره بود.از این رو،بنیان غلط یارانه از دهه 30 و چهل گذاشته شد و اقتصاد کشور بیماروعلیل بارآمد. واکنون نیز،اقتصادي است كه به كمك هاي دولتي وابسته است واين وابستگي،ريشه عميقيدراقتصاد كشورداردوخلاصی از آن به راحتی امکان پذیر نیست ؛زیرا ریشه در چندین دهه قبل از انقلاب دارد و پس از انقلاب نیز ادامه یافته است.نظام اسلامی عزم جدی داشته ودارد که از این وضع خلاصی یابد، اما اصلاح یک نظام اقتصادی غلط ،حتی فارغ از مشکلات بین المللی به سالها دزمان نیاز دارد. و کشورما دچار این مشکل است،ودولت،ناچار به پرداخت یارانه است. زیرا بدون پرداخت یارانه، زندگی برای بخش بزرگی از جمعیت ایران، ممکن نیست. بنا بر این ،در اصل پرداخت یارانه، در حال حاظر ،کسی شک ندارد زیرااقتصاد كشور ما، شبيه به فرشی است نقشه آن اشتباه بوده واکنون ، ميليون ها گره دارد وبه این شکل خاص در طول 80سال گذشته بافته شده است؛پس به راحتي نمي توان آنرا تغییر داد و يارانه ها را كنار گذاشت

2-پرداخت یارانه مستقیم یا غیر مستقیم؟

حال که از پرداخت یارانه ها تا آینده ای نا معلوم گریزی نیست کدام نوع پرداخت یارانه بهتر است؟ مستقیم یا غیر مستقیم؟یرانه نکته بسیار مهمی که در طرح هدفمند کردن یارانه ها وجود دارد، این استکه معیارپرداخت یارانه، تا قبل ازهدفمندی مقدار «مصرف» بوده است ؛ نه معیار« سرانه». به این معنی که در پرداخت یارانه به مصرف،هرکس توان مالی بیشتر ی برای مصرف دارد یارانه بیشتری نیز نصیبش میشود! وبر عکس ،هرکس توان مالی کمتری دارد کمترین یارانه را میبرد.ازاین رو، حرف اصلی این طرح،این بود که میخواست یارانه هارا از حالت پرداخت به« مصرف»خارج کند ومعیار پرداخت را« سرانه »قرار دهد. یعنی هر ایرانی به دلیل اینکه ایرانی است واز ثروت ملی دارای «حق» است ؛به او یارانه پرداخت شود.واین یعنی« عدالت» حال اگردولت توانست دهک های جمعتی را بر اساس سطح در آمد، شناسایی کرده وبه نیازمندان، یارانه بیشتر پرداخت کند که این شرایط ایده آل خواهد بود. اما اگر آن نیز ممکن نشد ودولت بر اساس سرانه هر ایرانی یارانه داد وغنی و فقیر از آن بهره مند شدند؛آن وضعیت به مراتب از وضع پرداخت غیر مستقیم به عدالت نزدیک تر خواهد بود.علاوه بر عدالت اجتماعی دست آوردهای مهم دیگری برای یارانه غیر مستقیم مد نظر بوده است.اگر يارانه براساس سرانه ،ونه مصرف افراد ،توزيع شود مي توانيم به طور قطع بگوييم صرفه جو یی واقعی نیز اتفاق خواهد افتاد.ودر،رقابت بین تولید کنندگان ،کیفیت کالاها نیز ارتقاء خواهد یافت.زیرازماني كه قيمتها واقعي شود ،سعي افراد برصرفه جويي بیشتر خواهد بود ومنافع بلند مدت کشور از این راه تامین میشود.چرا که این سیاست باعث کسب در آمد بالایی برای دولت میشود. بخش عمده ای از این در آمد صرف سرمایه گذاری های زیر بنایی خواهد شد وبخش دیگربه 5 تا 7 دهك کم در آمد جامعه به صورت نقدي داده میشود .

3-مخالفین هدفمندی چه میگویند؟

اعتراض عمده مخالفان به عدم اجرای صحیح هدفمندی از سوی دولت و نپرداختن سهم تولید است. که دولتی ها هم توجیهاتی در این زمینه عنوان میکنند. در حالیکه در خوش بینانه ترین حالت ودر هر شرایطی این جراحی عظیم (هدفمندی یارانه ها) با مشکلاتی همراه خواهد بود، که از آن گریزی نیست؛ اگر از بیم مشکلات کار ،تعطیل شود به نوعی در جا زدن است که دردی را دوا نمیکند.

اما نکته ای که در اول بحث اشاره شد این است که برخی مخالفان ، اصرار میورزند که، چگونه میشود ما مثلا از 300000تومان از جیب مردم بر داریم بعد270000به آنها بر گردانیم!!به نظر میرسد اینگونه طرح مسئله ،اگر نگوییم مغرضانه و انحرافی،  دست کم،  نا آگاهانه است.زیرا این سوال برای مرحله اول هم میتوانست مطرح باشد اما نشد!  دوم اینکه ،این سوال در اصل غلط است!که با یک مثال آنرا توضیح میدهیم. فرض کنیم جامعه هدف ما برای هدفمندی 100نفر است و ما با آزاد کردن قیمت ها، با توجه به دادن یارانه به «نفر» ونه به «مصرف»1000000تومان بدست آورده ایم .با فرض عدم دخالت دیگر عوامل، وتوزیع آن بین همین جامعه100نفری، به هر نفر10000تومان پرداخت میکنیم.چون این در آمد بر اساس مقدار مصرف وباز توزیع آن، بر اساس «نفر» است.بنا بر این، ما ازجیب هر نفر مثلا12000هزارتومان بر نداشته ایم که حال  با پرداخت10000هزار به آنها ،ضرر کرده باشند بلکه ما، بر اساس توان مصرفی که افراد داشته اند در قبال مصرف (مثلا، سوخت) این یک ملیون تومان فرضی را از30-40نفر گرفته ایم وبین همه100 نفر باز توزیع کرده ایم، در نتیجه مقداری از در آمد، به جیب همان 30-40نفر باز میگردد ومابقی آن بین کسانی که مصرف بسیار کمتری هم داشته اند،(در برخی موارد اصلا مصرفی نداشته اند) اما شرعا و قانونا شریک در این کالای ملی هستند توزیع شده است. واین عین عدالت است.پس اینکه از جیب مردم 300هزار برداریم و270هزار به آنها میدهیم افسانه است نه واقعیت.اما این نکته که در هدفمندی یرانه ها باید سهم تولید را منظور کرد که تورم افسار گسیخته نشود حرفی منطقی است.

نکته دیگر اینکه ،برخی معتقدند که قانون هدفمندی، باید به یک باره اجرا میشد و مردم نیز رقمی 3برابرمبلغ کنونی را به عنوان یارانه مستقیم، در یافت میکردند وصرفه جویی که خواست اصلی هدفمندی است حاصل میشد . در ثانی مردم به خصوص 6دهک پایین بخش مهمی از حجم نقدینگی دریافت شده را پس انداز و سرمایه گذاری میکردند. اما اجرای ناقص برنامه -که به نظر دولت ،مقصر آن مجلس است -باعث شده هم تورم بالا رود –که در اصلاحات اقتصادی اجتناب ناپذیر است – هم هدف اصلی قانون هدفمندی،یعنی کیفیت بهتر و صرفه جویی حاصل نشود هم رقم پرداختی به مردم در حدی نباشد که جبران تورم ایجاد شده را در پی داشته باشد.

بنا براین ،تبعات عدم اجرای مرحله دوم هدفمندی یارانه ها فوق تصور است و علاوه بر مشکلات اقتصادی بی اعتمادی شدید سیاسی مردم نسبت به نظام را در پی خواهد داشت که جبران آن بسیار مشکل خواهد بود.وتبعات اقتصادی آن نیز اندک نیست ازجمله از دست رفتن دست آورد برنامه هدفمندی یارانه ها به طور کلی، وبی معنی شدن اجرای آن ؛از سر گیری قاچاق انواع کالای داخلی ویا کالای وارداتی باارز مرجع به خارج از کشور؛زیرا با بالابودن قیمت ارز و اندک بودن مصنوعی قیمت حاملهای انرژی، قاچاق آن بسیار باصرفه است!وسر انجام فراموشی هدف اصلی برنامه هدفمندی که همانا بهبود کیفیت و صرفه جویی بود.

*عضو هیات علمی ومدیر گروه علوم سیاسی دانشگاه بوعلی سینا